Portal Orzeczeń Sądu Rejonowego Szczecin-Centrum w Szczecinie

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 23 lutego 2024 r., znak (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w (...) odmówił K. K. prawa do zasiłku chorobowego z funduszu chorobowego za okres od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. oraz zobowiązał ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego wraz z odsetkami w łącznej kwocie 4 650,94 zł. Na ustaloną kwotę składa się: należność główna 3 499,30 zł z funduszu chorobowego za okres od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. oraz odsetki 1 151,64 zł z funduszu chorobowego.

W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wywodził, iż zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U.2023.2780 t.j.) ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. K. K. od dnia 2 września 2019 r. do dnia 30 czerwca 2022 r. był zatrudniony na podstawie umowy o pracę w firmie(...). Lekarz leczący wystawił dla ubezpieczonego zaświadczenie lekarskie z orzeczoną niezdolnością do pracy z powodu choroby od dnia 20 kwietnia 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. Za okres od dnia 20 kwietnia 2020 r. do dnia 22 maja 2020 r. zakład pracy wypłacił ubezpieczonemu wynagrodzenie za czas choroby oraz zasiłek chorobowy od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. Dalej organ rentowy wskazał, iż w wyniku przeprowadzonej kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy ustalono, iż w czasie zwolnień lekarskich wystawionych na okresy: od dnia 20 kwietnia 2020 r. do dnia 1 czerwca 2020 r., od dnia 1 czerwca 2020 r. do dnia 13 lipca 2020 r., od dnia 14 lipca 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r., w dniach 21, 24, 27 kwietnia 2020 r., 5, 7, 12, 14, 19, 22, 26 maja 2020 r., 2, 4, 8, 12, 15, 18, 22, 25 czerwca 2020 r., 1, 2, 6, 8, 10, 13, 17, 20, 23 lipca 2020 r. ubezpieczony świadczył na rzecz innego płatnika składek usługi wynikające z zawartej umowy zlecenia. Informacja ta została potwierdzona przez tego płatnika. Wykonując pracę w czasie orzeczonej zaświadczeniami lekarskimi niezdolności do pracy z powodu choroby ubezpieczony, wprowadził zatem w błąd płatnika zasiłku, doprowadzając tym samym do nienależnej wypłaty świadczenia. Utracił tym samym prawo do świadczenia chorobowego za całe okresy tych zwolnień. Organ rentowy zaznaczył, iż wypłacony K. K. zasiłek chorobowy za okres od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. jest nienależnie pobranym świadczeniem, podlegającym zwrotowi z odsetkami.

W złożonym odwołaniu od powyższej decyzji K. K. domagał się odstąpienia od niej i anulowania obowiązku zwrotu zasiłku chorobowego.

Odwołujący podał, iż wykonując czynności wynikające z umowy zlecenia nie miał świadomości ich wpływu na prawo do zasiłku. Sprowadzały się one zresztą do bieżącej konserwacji i obsługi sprzętu pożarniczego i nie miały negatywnego wpływu na stan jego zdrowia. Służyły zaś dobru lokalnej społeczności. K. K. dodał, iż nie otrzymał żadnego pouczenia o okolicznościach powodujących ustanie prawa do zasiłku, w tamtym okresie nie miał go kto zastąpić przy zleconych czynnościach, a pobrane wynagrodzenie nie pozwalało zaspokoić potrzeb jego i jego rodziny.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. w odpowiedzi na powyższe odwołanie wniósł o jego oddalenie w całości oraz zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych wraz z odsetkami ustawowymi zgodnie z art. 98 § 1 ¹ k.p.c.

W uzasadnieniu odpowiedzi organ rentowy podtrzymał swoją argumentację wskazaną w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji, wskazując, że ubezpieczony w okresie niezdolności do pracy od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. wykonywał czynności związane z umową zlecenia zawartej z Gminą B.. Zdaniem organu, w niniejszej sprawie nastąpiła sytuacja uzasadniająca odmowę ubezpieczonemu prawa do chodzonych świadczeń i zobowiązania go do zwrotu wypłaconego świadczenia, w oparciu o art. 84 ust. 1, 2 i 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Pismem z 12 czerwca 2024 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w (...) podał, iż odsetki od nienależnie pobranego świadczenia wskazane w decyzji z dnia 23 lutego 2024 r., znak (...) na kwotę 1 151,64 zł obliczone zostały od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia wydania decyzji. Zgodnie z decyzją należność główna wynosiła 3 499,30 zł, odsetki 1 151,64 zł – łącznie 4 650,94 zł. Zgodnie z przekazaną przez płatnika składek informacją zasiłek chorobowy za okresy:

- od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 maja 2020 r. został wypłacony dnia 31 maja 2020 r. w kwocie brutto 449,91 zł,

- od dnia 1 czerwca 2020 r. do dnia 30 czerwca 2020 r. został wypłacony dnia 30 czerwca 2020 r. w kwocie brutto 1 499,70 zł,

- od dnia 1 lipca 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. został wypłacony dnia 31 lipca 2020 r. w kwocie brutto 1 549,69 zł (łącznie 3 499,30 zł).

Odsetki naliczone zostały następująco:

- (zasiłek chorobowy od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 maja 2020 r.) odsetki wyliczone od dnia 1 czerwca 2020 r. do dnia 23 lutego 2024 r. w kwocie 150,82 zł,

- (zasiłek chorobowy od dnia 1 czerwca 2020 r.) odsetki wyliczone od dnia 1 czerwca 2020 r. do dnia 23 lutego 2024 r. w kwocie 16,53 zł,

- (zasiłek chorobowy od dnia 2 czerwca 2020 r. do dnia 30 czerwca 2020 r.) odsetki wyliczone od dnia 1 lipca 2020 r. do dnia 23 lutego 2024 r. w kwocie 479,30 zł,

- (zasiłek chorobowy od dnia 1 lipca 2020 r. do dnia 13 lipca 2020 r.) odsetki wyliczone od dnia 1 sierpnia 2020 r. do dnia 23 lutego 2024 r. w kwocie 211,77 zł,

- (zasiłek chorobowy od dnia 14 lipca 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r.) odsetki wyliczone od dnia 1 sierpnia 2020 r. do dnia 23 lutego 2024 r. w kwocie 293,22 zł (łącznie 1 151,64 zł).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

K. K. w okresie od dnia 2 września 2019 r. do dnia 30 czerwca 2022 r. był zatrudniony na podstawie umowy o pracę w firmie (...)z siedzibą w G.. Jednocześnie zatrudniony był na podstawie umowy zlecenia (umowy o świadczenie usług) w Urzędzie Gminy B..

Niesporne, a nadto:

- wydruk z systemu ZUS, akta zasiłkowe – nienumerowane; przesłuchanie K. K. w charakterze strony, k. 17-18.

Lekarz leczący wystawił dla K. K. zaświadczenie lekarskie z orzeczoną niezdolnością do pracy z powodu choroby od dnia 20 kwietnia 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. Za okres od dnia 20 kwietnia 2020 r. do dnia 22 maja 2020 r. płatnik składek (...) A. M. z siedzibą w G. wypłacił ubezpieczonemu wynagrodzenie za czas choroby oraz zasiłek chorobowy od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r.

Niesporne, a nadto: wydruk z systemu ZUS, akta zasiłkowe – nienumerowane

K. K. w roku 2020 wypłacono zasiłek chorobowy za okresy:

- od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 maja 2020 r. w wysokości 449,91 zł (w dniu 31 maja 2020 r.),

- od dnia 1 czerwca 2020 r. do dnia 30 czerwca 2020 r. w wysokości 1 499,70 zł (w dniu 30 czerwca 2020 r.),

- od dnia 1 lipca 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. w wysokości 1 549,69 zł (w dniu 31 lipca 2020 r.)

Dowód: pismo z (...), akta zasiłkowe – nienumerowane;

K. K. wykonywał osobiście czynności wynikające z umowy zlecenia w okresie od dnia 20 kwietnia 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. w następujących dniach:

- kwiecień 2020 r.: 1 (3 godz.), 3 (2 godz.), 6 (3 godz.), 9 (3 godz.), 14 (2 godz.), 17 (3 godz.), 21 (3 godz.), 24 (2 godz.), 27 (2 godz.),

- maj 2020 r.: 5 (3 godz.), 7 (2 godz.), 12 (3 godz.), 14 (3 godz.), 19 (3 godz.), 22 (3 godz.), 26 (3 godz.),

- czerwiec 2020 r.: 2 (3 godz.), 4 (3 godz.), 8 (3 godz.), 12 (2 godz.), 15 (3 godz.), 18 (3 godz.), 22 (3 godz.), 25 (3 godz.),

- lipiec 2020 r.: 1 (3 godz.), 2 (3 godz.), 6 (3 godz.), 8 (2 godz.), 10 (3 godz.), 13 (3 godz.), 17 (3 godz.), 20 (3 godz.), 23 (3 godz.). Za wykonane czynności otrzymał wynagrodzenie od zleceniodawcy.

Dowody:

- pismo wójta gminy B., akta zasiłkowe – nienumerowane; kopie rejestrów godzin dla zleceniobiorców, akta zasiłkowe – nienumerowane; przesłuchanie K. K. w charakterze strony, k. 17-18.

Pismem z 9 stycznia 2024 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. zawiadomił K. K. o wszczęciu z urzędu postępowania w sprawie weryfikacji uprawień do zasiłku chorobowego za okres od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. Pouczono go o prawie do czynnego udział w postępowaniu, w szczególności prawie do wglądu w akta sprawy, sporządzania notatek, kopii lub odpisów, zgłaszania dowodów, przedstawiania wyjaśnień oraz (przed wydaniem decyzji) wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań. K. K. odebrał przesyłkę w dniu 12 stycznia 2024 r.

Dowody: zawiadomienie, akta zasiłkowe – nienumerowane; potwierdzenie odbioru, akta zasiłkowe – nienumerowane

Powyższy stan faktyczny sąd ustalił w oparciu o okoliczności bezsporne oraz dowody w postaci dokumentów oraz przesłuchanie ubezpieczonego. Oceniając dowody sąd dał im wiarę, bowiem wzajemnie potwierdzały lub uzupełniały się tworząc logiczną i spójną całość. Odwołujący nie kwestionował faktu, że w okresie zwolnienia lekarskiego wykonywał pracę na podstawie umowy zlecenia zawartej z Urzędem Gminy B.. Bezsporne pomiędzy stronami było to, że za wykonywaną pracę otrzymywał wynagrodzenie. Strony odmiennie oceniały jedynie skutki prawne zaistniałych okoliczności. W ocenie ubezpieczonego, brak było podstaw do uznania, że pobrane przez niego świadczenie było nienależne.

Sąd zważył, co następuje:

Odwołanie zasługiwało na uwzględnienie jedynie w części.

Oceniając odwołanie sąd uznał, że postępowanie dowodowe potwierdziło w sposób nie budzący wątpliwości, że w spornym okresie ubezpieczony wykonywał pracę zarobkową w ramach umowy zlecenia z Urzędem Gminy B. w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U.2023.2780 t.j., dalej: ustawa zasiłkowa). Zgodnie z wyżej wskazanym przepisem ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Ubezpieczony traci prawo do zasiłku chorobowego w przypadku wystąpienia jednej z dwóch niezależnych przesłanek, a więc wykonywania pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy lub wykorzystywania zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia (zob. wyrok SN z 20.01.2005 r., I UK 154/04, OSNP 2005, nr 19, poz. 307).

Nie ma znaczenia czy i jaki skutek dla zdrowia spowodowało wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia lekarskiego, a w szczególności nie ma znaczenia to, czy wskutek wykonywania pracy zarobkowej doszło do pogorszenia stanu zdrowia ubezpieczonego czy też nie. Istotne jest wyłącznie czy zwolnienie było wykorzystywane niezgodnie z jego celem albo czy w okresie zwolnienia wykonywana była praca zarobkowa. Pracą jest praca w potocznym tego słowa znaczeniu, w tym także wykonywanie różnych czynności na podstawie różnych stosunków prawnych – stosunku pracy, stosunków o charakterze cywilnoprawnym, a także prowadzenie własnej działalności gospodarczej, samozatrudnienie. Wskazać przy tym należy, że pracą zarobkową określa się wszelką aktywność ludzką, która zmierza do uzyskania zarobku, nawet gdyby miała ona polegać na czynnościach nie obciążających organizmu ubezpieczonego w istotny sposób. Przy określeniu „zarobkowego” charakteru pracy przepisy nie wymagają, aby praca była podjęta „w celu zarobkowym”. Jeśli zatem wykonywanie określonych czynności przynosi rzeczywisty dochód, wówczas problem, czy praca została podjęta „w celu” uzyskania tego dochodu, traci na znaczeniu, jako dotyczący motywów zachowania. Tylko sporadyczna, wymuszona okolicznościami aktywność może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku (zob. wyrok SN z 9.10.2006 r., II UK 44/06, OSNP 2007, nr 19-20, poz. 295).

Okoliczność świadczenia pracy zarobkowej przez ubezpieczonego nie budziła wątpliwości. Udostępniony przez zleceniodawcę rejestr godzin wykonywanych przez niego czynności potwierdza, że regularnie wykonywał umowę zlecenia w okresie zwolnienia lekarskiego. Ubezpieczony potwierdził tę okoliczność w trakcie przesłuchania. W ocenie sądu, wyklucza to możliwość uznania, iż wykonywane czynności miały charakter wyjątkowy, sporadyczny i wymuszony okolicznościami, bowiem w okresie zwolnienia ubezpieczony wykonywał obowiązki w taki sam sposób jak normalnie w ramach zawartej umowy zlecenia. Świadczył usługi w wymiarze 20 godzin miesięcznie jak wynikało z umowy. Strona odwołująca się nie zaoferowała również przekonujących dowodów na twierdzenie, że wstrzymanie przez niego prac konserwatorskich w związku z chorobą wiązałoby się z wyjątkowymi dolegliwościami dla jednostki ochotniczej straży pożarnej działającej w gminie B.. Wykonane czynności przynosiły ubezpieczonemu – choć niewielki – to jednak rzeczywisty co miesięczny dochód, co potwierdza, iż w istocie wykonywane w ramach umowy zlecenia czynności stanowiły pracę zarobkową w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej.

Celem zasiłku chorobowego jest dostarczenie ubezpieczonemu środków utrzymania na czas, kiedy sam nie może sobie tych środków zapewnić z powodu niezdolności do pracy. Zatem kiedy ubezpieczony w okresie orzeczonej niezdolności do pracy zarówno pobiera zasiłek chorobowy jak i wykonuje pracę zarobkową, to jest to sprzeczne z celem i przeznaczeniem zasiłku chorobowego. W ocenie sądu, realizowane przez ubezpieczonego czynności miały charakter typowy w ramach zawartej umowy zlecenia, zostały rzeczywiście wykonane, a K. K. otrzymał za nie umówione wynagrodzenie. W związku z powyższym, należało uznać, iż organ rentowy zasadnie odmówił mu prawa do zasiłku chorobowego w objętym decyzją okresie.

Pomimo zaistnienia okoliczności powodujących utratę prawa do zasiłku chorobowego, zasiłek został ubezpieczonemu wypłacony, należało zatem rozważyć, czy na podstawie art. 84 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.2024.497 t.j., dalej: ustawa systemowa) zachodzą podstawy do nałożenia na ubezpieczonego obowiązku zwrotu pobranego świadczenia z odsetkami naliczonymi przez organ w spornej wysokości.

Zgodnie z art. 84 ust. 1 i 2 ustawy systemowej osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania; 2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia; 3) świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.

Sąd rozważył jednak, że odsetek zostały naliczone w sposób nieprawidłowy i niezgodny z przepisami prawa.

Ustawą z dnia 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2021.1621), z dniem 18 września 2021 r. dokonano zmiany art. 84 ust. 1 ustawy systemowej w części dotyczącej sposobu naliczania odsetek od podlegających zwrotowi nienależnie pobranych świadczeń. Brzmienie przepisu art. 84 ust. 1 i ust. 1a ustawy systemowej do dnia 18 września 2021 r. jest następujące: „osoba, która pobrała nienależycie świadczenie z ubezpieczenia społecznego, jest obowiązana do jej zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty. W razie zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu tych należności, nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty”. Do dnia 17 września 2021 r. przepis art. 84 ust. 1 ustawy systemowej stanowił „osoba, która pobrała nienależnie świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11”.

Z punktu 4 uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej ustawę systemową wynika, że celem ustawodawcy było „doprecyzowanie przepisów dotyczących możliwości dochodzenia nienależnie pobranych świadczeń” a dokładniej art. 84 ust. 1 i 2, ust. 4 i 6 ustawy, w związku z brakiem jednolitej linii orzeczniczej na poziomie Sądów w odniesieniu do nienależnie pobranego świadczenia. W dalszej części uzasadnienia projektu nie wyjaśniono dlaczego zmiana ust. 1, dotycząca zasad naliczania odsetek stanowi jedynie „doprecyzowanie” przepisów, natomiast w dalszej części uzasadnienia omówiono wyłącznie judykaty dotyczące innych zmienianych zagadnień, m.in. obowiązku pouczenia ubezpieczonego. W ostatnim zdaniu 4 akapitu uzasadnienia wskazano, że zaproponowane brzmienie jest zgodne z linią orzeczniczą Sądów.

Zdaniem sądu orzekającego, nowe brzmienie art. 84 ust. 1 ustawy systemowej całkowicie zmienia dotychczasową wieloletnią praktykę zasad (daty początkowej) naliczania odsetek od nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Odsetki dotychczas były liczone według zasad określonych przepisami prawa cywilnego. Natomiast zdanie drugie ust. 1 stanowiące, iż odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty, ustanawia zupełnie inny termin daty początkowej naliczania tych odsetek, co więcej trudno w nowym terminie początkowym biegu odsetek dopatrzeć się analogii do zasad „określonych przepisami prawa cywilnego”. Co więcej, brzmienie art. 84 ust. 1 zdanie drugie przepisu, w części dotyczącej daty początkowej naliczania odsetek, jest przeciwne dotychczasowej linii orzeczniczej sądów.

W dotychczasowym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego oraz doktrynie zgodnie przyjmowano, że art. 84 ust. 1 nie określa w jakim terminie nienależne świadczenie winno być zwrócone, a zatem dłużnik, winien spełnić świadczenie niezwłocznie od doręczenia mu decyzji ustalającej obowiązek zwrotu świadczenia, jako nienależnie pobranego, gdyż z tą chwilą następuje wymagalność roszczenia o odsetki (zob. wyrok SN z 3.2.2010 r., I UK 210/09; wyrok SN z 16.12.2008 r., I UK 154/08; wyrok SA w Łodzi z 12.11.2015 r., III AUa 720/15; wyrok SA w Krakowie z 6.5.2016 r., III AUa 938/15; wyrok SA w Białymstoku z 8.1.2014 r., III AUa 734/13; wyrok SA w Krakowie z 21.3.2013 r., III AUa 1311/12; wyrok SA w Katowicach z 9.12.2016 r., III AUa 2389/15; wyrok SA w Szczecinie z 21.12.2016 r., III AUa 204/16; wyrok SA w Gdańsku z 25.1.2017 r., III AUa 1494/16; wyrok SA we Wrocławiu z 13.10.2017 r., III AUa 700/17; B. Gudowska, Zwrot nienależnych świadczeń z ubezpieczeń społecznych – cz. 2, PiZS 8/2011, s. 30; A. Napiórkowska, Zwrot świadczeń nienależnych w prawie ubezpieczeń społecznych – wybrane zagadnienia, Acta Universitatis Wratislavienis, Wrocław 2017, s. 58).

Dokonując wykładni art. 84 ust. 1 ustawy systemowej wykazywano, że „zasady prawa cywilnego”, których dotyczy odesłanie, odnoszą się jedynie do odsetek. Natomiast zasadą określoną w prawie cywilnym, odnoszącą się do odsetek jest możliwość ich żądania w razie opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia (art. 481 § 1 k.c.). Określenie terminu, od kiedy dłużnik – pobierający nienależnie świadczenie z ubezpieczenia społecznego – opóźnia się z jego zwrotem nie jest objęte odesłaniem. Nie jest to materia „zasad prawa cywilnego”, lecz prawa ubezpieczeń społecznych (wyrok SN z 3.2.2010 r., I UK 210/09). Jednocześnie wskazywano, że „żądanie zwrotu” nienależnie pobranego świadczenia następuje przez doręczenie dotyczącej tego decyzji, zatem z tą też chwilą następuje wymagalność (w prawnym znaczeniu według prawa cywilnego – art. 359 § 2 k.c.) roszczenia o odsetki, gdyż od tej chwili dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia głównego – art. 481 §1 k.c. (wyrok SA w Krakowie z 21.3.2013 r., III AUa 1311/12). Wskazując na odrębności wynikające z przepisów prawa ubezpieczeń społecznych wskazywano, że o ile obowiązek zwrotu świadczenia „głównego”, tj. nienależnie pobranego świadczenia dotyczy całego okresu jego pobierania, od momentu pierwszej kwoty (miesiąca) do czasu wstrzymania wypłaty świadczenia, to obowiązek zapłaty odsetek jako świadczenia wtórnego aktualizuje się dopiero w momencie poinformowania strony zobowiązanej do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń o takim obowiązku. Ta data „aktywizuje” również wcześniej nie istniejący obowiązek odsetkowy, będący należnością wtórną. Świadczenia uważane za nienależne w myśl art. 84 ustawy systemowej podlegają zwrotowi dopiero wtedy, gdy organ rentowy wyda stosowną decyzję (wyrok SA w Gdańsku z 25.1.2017 r., III AUa 1494/16).

Zmieniona regulacja art. 84 ust. 1 zgodnie z którą odsetki, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty, nie znajduje analogii w „zasadach prawa cywilnego”, ani w dotychczasowej praktyce orzeczniczej.

Ustawa wyprowadzająca nowe brzmienie art. 84 ust. 1 ustawy systemowej (obowiązujące od dnia 18 września 2021 r.) nie zawiera przepisów przejściowych regulujących wspomnianą kwestię. Powstaje zatem pytanie, którą zasadę należy stosować do należności pobranych przed datą zmiany art. 84 ustawy systemowej, w sytuacji gdy decyzja organu jest wydawana po zmianie tego przepisu.

Rozstrzygając wątpliwości dotyczące stwierdzenia, czy adekwatny do rozpatrzenia sprawy jest stan prawny i brzmienie art., 84 ust, 1 ustawy systemowej sprzed nowelizacji (prawo stare), czy też w aktualnym brzmieniu (prawo nowe), należy przypomnieć ogólną zasadę, iż zgodnie z utrwaloną zasadą interpretacyjną, w sytuacji, gdy ustawa nowelizująca nie zawiera unormowań intertemporalnych, kwestia międzyczasowa jest rozstrzygnięta na korzyść bezpośredniego stosowania ustawy nowej, zarówno do stosunków powstałych, jak i tych, które trwając w momencie wejścia w życie nowelizacji nawiązały się wcześniej.

Zdarzeniem prawnym powodującym zaistnienie stosunku prawnego między stronami było pobranie przez K. K. zasiłku chorobowego w okresie od maja do lipca 2020 r. Jednak to zdarzenie, zaistniałe pod rządami „prawa starego” wywołało rozciągnięty w czasie skutek prawny w postaci konieczności zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Decyzja ZUS nakazująca zwrot tego świadczenia została wydana dopiero w dniu 23 lutego 2024 r., czyli pod rządami nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej. Nowe regulacje prawne przewidują inne konsekwencje prawne, niż to miało miejsce w czasie gdy dochodziło do pobrania przez ubezpieczonego nienależnego świadczenia, co oznacza, że mówimy o retroaktywności prawa.

Jednak zdaniem sądu wydając w dniu 23 lutego 2024 r. decyzję zobowiązującą do zwrotu odsetek od nienależnie pobranych świadczeń za okres od maja do lipca 2020 r. i naliczając odsetki „wstecz”, w tym znaczeniu, że przyjmując jako datę ich biegu – dzień po wypłacie świadczenia, organ naruszył zasadę niedziałania prawa wstecz oraz zasadę równości wobec prawa.

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że uchwalenie nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej oznaczało wprowadzenie nowej kategorii zobowiązań publicznoprawnych – swoistej kary ustawowej w postaci dodatkowego zobowiązania, które już nie nawiązuje do „zasad prawa cywilnego”, zatem nie mając podstawy i analogi w prawie cywilnym stanowi nowe obciążenie publicznoprawne nazywane „odsetkami”. W wyniku nowelizacji art. 84 ust. 1 ustawy systemowej, odsetki ustalane w związku ze stwierdzeniem obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń utraciły w istocie charakter odsetek za opóźnienie w rozumieniu w rozumieniu prawa cywilnego, stając się swoistą karą dla świadczeniobiorcy za pobranie nienależnych świadczeń (R. Babińska-Górecka, w: Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz. Red. K. Antonów, Warszawa 2024, s. 1148). Według „nowych zasad” odsetki wynikają z samodzielnej ustawowej podstawy (art. 84 ust. 1 ustawy systemowej) właściwej dla stosunku ubezpieczenia społecznego. To dodatkowe zobowiązanie publicznoprawne stanowi element prawa materialnego wynikający wyłącznie z brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej od dnia 18 września 2021 r. Przy czym, na gruncie wcześniejszego brzmienia tego przepisu, instytucja daty początkowej naliczania odsetek była uregulowana w sposób odmienny – nawiązywała do zasad prawa cywilnego, zgodnie z którymi wobec zobowiązań bezterminowych przyjmuje się, że dłużnik popada w zwłokę dopiero po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Od tej daty wierzyciel może żądać odsetek.

Stan taki – zdaniem sądu – prowadzi do wniosku, że przed datą obowiązywania zasady naliczania odsetek od dnia następującego po dniu wypłaty istniała materialnoprawna podstawa prawna do zaistnienia tego dodatkowego zobowiązania publicznoprawnego. W przeciwnym wypadku, rozciągnięcie nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej na czas przed dniem 18 września 2021 r. prowadziłoby do skutku w postaci działania prawa wstecz, do czego nie dają podstawy przepisy wprowadzające zmianę.

Niezależnie od powyższego – w ocenie tut. sądu – przyjęcie odmiennej koncepcji byłoby ewidentnie sprzeczne z wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadą równości wobec prawa, w szczególności prawa do równego traktowania przez władze publiczne, w których to mieści się Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Stosownie „nowego prawa” w sposób nieuzasadniony różnicowałoby sytuacje osób, które pobrały nienależne świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Przesłanką różnicującą takie osoby byłaby wyłącznie data wydania przez ZUS decyzji o zwrocie tego świadczenia, czyli przesłanka na którą osoba pobierająca świadczenie nie ma wpływu. Datę wydania decyzji ustala bowiem ZUS działając w ustawowych graniach wyznaczonych art. 84 ust. 7a ustawy systemowej. W przypadku świadczenia pobranego za rok 2020, gdyby ZUS wydawał decyzję nakazującą jego zwrot przed dniem 18 września 2021 r. (czyli przed dniem zmiany art. 84 ust. 1 ustawy systemowej), odsetki byłby należne od dnia następującego po dniu doręczenia decyzji (zgodnie z dotychczasową zasadą), natomiast odnośnie świadczenia pobranego za ten sam okres, gdyby decyzja była wydawana w dniu 18 września 2021 r. lub po tej dacie, ZUS naliczałby odsetki za dłuższy (wcześniejszy okres), tj. daty liczonej od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia. Tym samym nowe prawo działałoby niejako wstecz, gdyż na stosunki prawne powstałe przed datą jego obowiązywania (retroaktywność prawa). Dodatkowo sytuacja osób znajdujących się w analogicznej sytuacji (pobierających świadczenia uznane za nienależne w tym samym okresie) byłaby zróżnicowana, gdyż jedynie termin wydania decyzji o zwrocie świadczenia przez organ wyznaczałby różny okres liczenia odsetek. Pogarszałoby to sytuację osób wobec których decyzja była wydana po zmianie przepisów, zgodnie z nowym brzmieniem art. 84 ust. 1 ustawy systemowej. To z kolei naruszałoby zasadę równości wobec prawa.

W konsekwencji milczenie ustawodawcy należało uznać za nakaz stosowania „prawa nowego”, choć z tym zastrzeżeniem, że najwcześniejszą datą naliczania odsetek (stanowiących w istocie nową należność publicznoprawną) jest termin obowiązywania nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej. Instytucja naliczania odsetek od nienależnie pobranych świadczeń nie miała bowiem podstawy prawnej przed datą 18 września 2021 r., czyli przed zmianą art., 84 ust. 1 ustawy systemowej. Mamy do czynienia zatem z działaniem nowego prawa (niekorzystnego) w odniesieniu do zdarzeń zaistniałych pod rządem poprzedniej ustawy. Przyjęcie takiej koncepcji nie narusza zasady równości wobec prawa, gdyż od dnia 18 września 2021 r., czyli od daty obowiązywania nowego brzmienia art., 84 ust, 1 ustawy systemowej, każda osoba pobierająca nienależne świadczenia z ubezpieczenia społecznego musi liczyć się z obowiązkiem ich zwrotu wraz z odsetkami liczonymi od dnia następującego po dniu wypłaty. Wynika to wprost z art. 84 ust. 1 ustawy systemowej w nowym brzmieniu.

Z uwagi na specyfikę prawa ubezpieczeń społecznych jako prawa publicznego przejawiającą się w tym, że jest ono źródłem obowiązków nakładanych na jednostki, sposobu na rozwiązywanie problemów intertemporalnych winno się w pierwszej kolejności poszukiwać w regulacjach ustawowych. W danym przypadku w prawie ubezpieczeń społecznych, które jest prawem publicznym, brak regulacji intertemporalnych nie może jednak oznaczać, że problem intertemporalny pozostanie nierozwiązany. Wobec braku przepisów przejściowym zasadą dla sytuacji prawnych z elementem dawnym jest bezpośrednie stosowanie „prawa nowego”, z tą modyfikacją, że prawo publiczne nie może nakładać na jednostki obowiązków wstecz i z naruszeniem zasady równości wobec prawa.

Z tego powodu sąd zmienił zaskarżoną decyzję w części w ten sposób, że w pkt 1 ustalił, że K. K. nie jest zobowiązany do zwrotu odsetek od nienależnie pobranego zasiłku chorobowego liczonych od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia 17 września 2021 r. (dnia poprzedzającego datę wejścia w życie nowego brzmienia art. 84 ustawy systemowej). W pkt 2 wyroku zaś sąd oddalił odwołanie w pozostałym zakresie, uznając, odwołującemu się nie przysługiwało prawo do zasiłku z funduszu chorobowego za okres od dnia 23 maja 2020 r. do dnia 31 lipca 2020 r. i ma on obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Od dnia 18 września 2021 r., tj. od dnia wejścia w życie nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej, zgodnie z zasadą bezpośredniego działania prawa nowego, K. K. ma też obowiązek zapłaty odsetek od kwoty nienależnie pobranego świadczenia.

Z:

-(...)

- (...)

- (...)

8.11.2024 r. sędzia Joanna Szyjewska-Bagińska